Van Zeeheld naar Zondebok

Criminalisering van de zeevarende

Toen ik nog gewoon dorpsdominee was, had onze agrarische gemeenschap te maken met een heftige gebeurtenis. Geheel uit het niets werd er op een vroege morgen bij een aantal boeren een inval gedaan door de AID, de Algemene Inspectiedienst. Met behulp van een politieovermacht werden ze opgepakt en afgevoerd en administraties werden in beslag genomen. De mannen (van wie bij één de echtgenote op punt van bevallen stond) werden opgesloten tussen de drugshandelaars en winkeldieven. Ons dorp kwam in actie, zocht de publiciteit en na tussenkomst van de minister van Landbouw werden de boeren na 2 nachten in de cel weer vrij gelaten. Waar ging het om? De aanklacht luidde dat er met de mestadministratie zou zijn gesjoemeld. Maar in feite ging het om een verschil van interpretatie van de regels. De rechtszaak diende pas jaren later omdat er geen rechter gevonden kon worden die er wijs uit kon. Uiteindelijk werden de boeren vrijgesproken. Maar intussen waren ze wel als zware criminelen weggezet. Ze fungeerden als “zondebok” voor de onduidelijke – en dus falende – mestregelgeving van de overheid.

Ik moest aan deze gebeurtenissen denken toen ik las over de gebeurtenissen op een Arnemuidense viskotter. De bemanning werd in de haven van Vlissingen door 68 agenten opgewacht en gearresteerd. Zij zouden de inspecteurs van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit in gevaar hebben gebracht. Die wilden ’s nachts aan boord klimmen voor een inspectie vanwege het vermoeden van illegale netten. Hun rubberboot werd echter door een net onder water getrokken. Ook hier wachtte de cel en werden de vissers als criminelen behandeld. Nu zijn vissers niet altijd lieverdjes, maar je kunt je afvragen of inspecteurs zich midden in de nacht in zo’n onveilige situatie moeten begeven als er niet direct gehoor wordt gegeven aan een oproep om mensen aan boord te laten. Werden er hier geen frustraties botgevierd?

De Franse filosoof René Girard heeft uitgebreid studie gemaakt van het “zondebokmechanisme”. Bijna iedere samenleving, groep of organisatie kent zondebokken. Er ontstaan namelijk altijd vroeger of later spanningen. Zeker als er zaken misgaan, probeert men binnen de eigen geledingen de schuld af te schuiven. Door een zondebok op te offeren (in primitieve samenlevingen heel letterlijk!) wordt de spanning voor een tijdje weggenomen en kan de groep weer verder.

René Girard

De werking van dit zondebokmechanisme is volgens mij duidelijk te zien in de toenemende “criminalisering van de zeevarende”. Het is makkelijk om de kapitein als schuldige aan te wijzen bij een incident op zee. Dan het systeem weer verder zonder dat er diepe vragen worden gesteld. Een berucht voorbeeld van dit mechanisme is de benadering van kapitein Schettino van de gezonken Costa Concordia. Natuurlijk kun je grote vraagtekens hebben bij zijn optreden als kapitein na de ramp. Er zijn tuchtcolleges om daarover te oordelen. Maar het was natuurlijk wel makkelijk voor de rederij om de kapitein direct weg te zetten als hoofdschuldige van het hele drama, en daarmee de zaak min of meer voor gesloten te verklaren.

Jozef Cuyt, secretaris-generaal van het Koninklijk Belgisch Zeemanscollege, geeft in zijn artikel “Held of schurk” een hele rij voorbeelden van de wijze waarop kapiteins na een incident als criminelen worden behandeld.* Zo beschrijft hij het trieste verhaal van kapitein Schroder op de ZIM Mexico III, geroemd vanwege zijn optreden bij het zinken van de Harold of Free Enterprise. Hij komt na een aanvaring met een kraan na het weigeren van een boegschroef, terecht in een Amerikaanse gevangenis omdat er toch iemand aansprakelijk moet worden gesteld voor de dood van de onder de kraan verpletterde elektricien. Hij is de makkelijkste prooi voor de autoriteiten.

Jozef Cuyt

Ander voorbeeld: kapitein Mangouras van olietanker Prestige wordt in Spanje gearresteerd, terwijl de Spaanse autoriteiten het schip de toegang tot de haven hadden ontzegd. De kapitein was erin geslaagd om de bemanning tijdens de storm veilig te laten evacueren en zelf met de HWTK nog dagen aan boord gebleven. De Spaanse overheid wilde haar verantwoordelijkheid in dit drama duidelijk afschuiven op de scheepsleiding: opnieuw de kapitein als zondebok.

Schipper in cel na schietgebaar
Afgelopen zomer moest de schipper van het binnenvaartschip Volharding een nacht in de cel doorbrengen, omdat hij naar drie jetskiers een “schietgebaar” had gemaakt. De schipper was op de Maas door de jetskies gehinderd bij de vaart. Politie met kogelwerende vesten wachtten de schipper bij de sluis van Sambeek op. Uitleg mocht niet baten. Hij werd gearresteerd en het schip werd op vuurwapens doorzocht.
Als je ziet wat er tijdens een gemiddelde uitgaansavond voor gebaren naar elkaar worden gemaakt, is het verwonderlijk dat er in Nederland na een weekendje stappen geen cellentekort is…..

Zo zijn er nog veel meer voorbeelden te noemen. Blijkbaar, zo concludeert Cuyt, is betrokkenheid/aanwezigheid bij een incident al voldoende om gecriminaliseerd te worden en gaat het niet meer om schuld. Kapiteins worden direct in de boeien geslagen, terwijl je daar bij vliegtuigongevallen, bus- of treinongelukken nooit van hoort. “Zij kunnen het makkelijkst als ‘zondebok’ worden afgevoerd,” merkt Cuyt op. “De eigenaars van het schip, de managers, de charterers, de inspecteurs van herstelbedrijven en classificatiemaatschappijen, zitten immers duizenden mijlen ver weg in hun hoge kantoren in Londen, Singapore of Hongkong, en zijn niet te vatten.”

De internationale vakbond Nautilus heeft hiervoor inmiddels aandacht gevraagd in haar campagne “Fair Treatment” (eerlijke behandeling) gestart – in het verlengde van de “Fair Treatment Guidelines” die door ILO/IMO zijn uitgebracht. Nautilus geeft aan dat het beroep van zeevarende steeds onaantrekkelijker wordt. Terwijl je gewoon je werk doet, ontstaat er een steeds groter risico om in de gevangenis terecht komen. Zeevarenden voelen zich in hun hemd gezet: miljoenenschepen worden aan hun handen toevertrouwd en dan zouden ze vooral uit zijn op aanvaringen, letsel of het lekken van vloeistoffen? Vroeger was een kapitein schipper-naast-God en stond je hoog in aanzien, tegenwoordig word je weg gezet als derderangs boef.

Zondebok en christendom
Volgens René Girard zit het zondebokmechanisme diep verankerd in elke samenleving. Volgens hem heeft de Bijbel echter een unieke benadering van de zondebok. In het Oude Testament worden er nog wel zondebokken geofferd, maar worden onschuldige slachtoffers ook in ere hersteld. In het Nieuwe Testament is Christus onschuldig slachtoffer van groepshaat. Dit definitieve offer van Christus wil een einde maken aan het zondebokmechanisme. “Vader, vergeef hen want ze weten niet wat ze doen,” stelt het delen van liefde boven het brengen van offers. Door zijn vergelijkend religieus onderzoek werd Girard katholiek.

Hoe kun je iets ondernemen tegen het zondebokmechanisme? We hebben immers van de Amerikanen hun “blame culture” (beschuldigingscultuur) overgenomen. Van verschillende kanten wordt er wel hard gewerkt om de “fair treatment guidelines” van de IMO internationaal bindend te maken, maar dat is een taai proces. Volgens René Girard is het belangrijk de werking van het zondebokmechanisme telkens weer te ontmaskeren. In het geval van de boeren in mijn dorp hielp dat: na het inschakelen van de krant waren ze een dag later weer vrij. Voor slechte pers is iedereen gevoelig. We kunnen voor een oplossing ook kijken naar de luchtvaart. Daar wordt een captain na een incident niet direct gearresteerd. Sterker nog: in eerste instantie wordt er helemaal geen schuldvraag gesteld. Men doet eerst onafhankelijk onderzoek naar de oorzaken, met als doel om daarvan te leren. Daarbij wordt de hele keten, van fabricage en onderhoud tot de vlucht zelf onder de loep genomen. Bij zo’n benadering hoeft de crew niet bang te zijn om als zondebok te worden aangewezen. Bovendien zal zo makkelijker de ware toedracht van een incident worden achterhaald. Het zou mooi zijn als dit principe ook wereldwijd in de zeevaart kan worden ingezet.

Stefan Francke

* Jozef Cuyt, “Held of schurk, Pragmatische beschouwingen bij het fenomeen van criminalisatie van zeelieden,” in: Recht door zee: Hedendaags internationaal zee- en maritiem recht, 2015.